عطنا - تکنولوژی و فناوری تاثیرات گسترده ای بر تمام جنبه های زندگی انسان گذاشته است. زندگی اجتماعی و روابط انسانی نیز با پیشرفت تکنولوژی دستخوش تغییرات شایانی شده است. هدف از این نوشتار اشنایی با تاثیرات تکنولوژی بر ارتباطات انسانی است. این نوشتار در شهریور 1402 برای رسانه‌ی تحلیلی اجتماعی عطنا تهیه شده است.
مقدمه
در عصر امروز تحولات عظیم بنیادینی در دنیا رخ داده است. بسیاری از این تحولات گسترده، در حوزه فناوري هاي نوين به وقوع پیوسته است. این تحولات در حوزه های فناوری نوین ارتباطي و صنايع اطلاعاتي، پيامدهاي اقتصادي، سياسي، فرهنگي و اجتماعي خاصي را در پي داشته و دارد. تكنولوژي هاي نوين ارتباطي با بسط و گسترش بزرگراه هاي اطلاعاتي و استفاده از امكانات ماهواره اي و كامپيوتري در جهان، اثرات قابل توجهي بر رفتارهاي فردي و جمعي انسان ها گذاشته كه اين اثرات را مي توان در بخشهاي اجتماعي، اقتصادي، روانشناسي و بسیاری دیگر مورد بررسي قرار داد.
ارتباظ انسانی از جمله مهمترين شاخصه هاي فرهنگي و اجتماعي در همه‌ی جوامع است كه بسياري از ابعاد و جنبه هاي زندگي بشري را متاثر مي‌سازد. ارتباط انساني، شامل سه بعد اساسي ارتباط فرد با خود، ارتباط فرد با ديگران و ارتباط جمعي يا عمومي مي‌شود.
در مرتبه نخست هر يك از ما ابتدا با خود ارتباط برقرار مي سازيم و جريان تفهيم و تفاهم را در درون خود برقرار می‌کنیم. اين جریان يك نوع ارتباط دروني است.ا رتباط با خود، به حل مشکلات و تعارضات درونی فرد کمک می‌کند. اين ارتباط علاوه بر برنامه ريزي براي آينده، عملكرد عاطفي و ارزيابي خود و ديگران و روابط ميان خود و ديگران را مورد توجه قرار مي دهد. ارتباط با خود، خود را مورد توجه و محور اصلي بحث و گفتگو قرار مي دهد؛ اين ارتباط بايد شناخته شود زيرا پايه و مبنايي براي ارتباطات بعدي است. برقرار کردن ارتباط با خود، منحصر به هنگام تنهایی و انزا نیست بلکه در هر زمان و مکان، بدون نیاز به وسیله یا زیرساختی قابل انجام است.
مرتبه دوم ارتباط با ديگران است. ازتباط با دیگران به معنای فراگرد تفهيم وتفاهم و تسهيم معني بين يك شخص و انسان هاي ديگر، حداقل يك نفر ديگر است. انگیزه‌ی افراد از برقرار کردن ارتباطات با دیگران متفاوت است. اما با این وجود همه‌ی انسان ها از برقرار کردن ارتباطات منفعت کسب می‌کنند. انسان ها از طریق ارتباط گرقتن با دیگران به حل مسائل و مشكلات خود با ان، رفع تضادها و تعارضات، رد وبدل كردن اطلاعات،درك بهتر خود، رفع نيازهاي اجتماعي همانند نياز تعلق به گروه ؛ جمع و دوست داشتن و دوست داشته شدن،می‌پردازند.ارتباط با ديگران در بيشتر موارد در شرايط رسمي برگزار مي شود و شامل ارتباط چهره به چهره بوده كه از طريق كلامي ويا غير كلامي انجام شدني است.
و در گام سوم ارتباط جمعي يا عمومي نيز نوعي از ارتباط است كه بر اساس آن فرد با تعداد كثيري از انسانهاي ديگر ارتباط برقرار مي كند.اين ارتباط در اكثر موارد بر اساس هدف اطلاعاتي و يا اقناع و متقاعد سازي شكل مي گيرد. ارتباط جمعي ممكن است بي واسطه و يا با واسطه و از طريق مجراهاي گوناگون و بويژه با استفاده از رسانه ها، وسايل نوين ارتباط جمعي ، چند رسانه اي ها و... انجام گيرد.
ارتباط فرد با ديگران و ارتباط عمومي از جمله نيازهاي طبيعي و به حق انساني است، به طوري كه ابراهام مازلو در هرم سلسله مراتب نيازهاي انساني،نيازهاي اجتماعي و قدر و منزلت را در رده دوم و سوم پس از نيازهاي جسماني و ايمني قرار داده است.
اثرات قابل توجه فناوري هاي نوين ارتباطي برجوامع انساني در بخش هاي اجتماعي،اقتصادي،سیاسی و روان شناسي را مي توان به شرح ذيل توضيح داد:
اثرات اجتماعی
عدم قدرت جایگزینی: تا قبل از پیشرفت فناوری و روی کار امدن مولتی مدیا یا رسانه های چندوجهی، اگر افراد دسترسی ای به رسانه های جمعی نداشتند می توا‌نستند نيازهاي خود را با جايگزين كردن رسانه اي ديگر برطرف كنند، ولي با رشد تكنولوژي هاي نوين ارتباطي و ادغام چند رسانه با هم بر روي يك خط پيوسته، ديگر نمي‌توان رسانه اي را جايگزين مولتی مدیا کرد.
عصر فناوری هاي نوین ارتباطی برخلاف دوران شفاهي و كهكشان گوتنبرگ كه ارتباط از منبع پيام ( مانند نشريات، راديو، تلويزيون، تلفن و تلگراف ) يكسويه بود و گيرنده پيام نمي توانست بازخوردی را نسبت به پیام ارسالی خود دریافت کند. اكنون با ايجاد سيستم هاي نوين مانند تلفن تصويري و تله كنفرانس، امكان ارتباط جمعي دوسويه فراهم شده است. افراد می توانند مجازی اموزش دهند یا نظر سنجی کنند یا اخبار را منتشر کنند و متقابلا بازخورد بگیرند.
اثرات اقتصادي
1- تسلط اقتصادی : امروزه صاحبان وسايل ارتباط جمعي بر جامعه حاكم هستند. به قول رايت ميلز قبلاً نخبگان حاكم بودند و صاحبان وسايل ارتباط جمعي، رابط آنها با جامعه بودند. ولي اكنون ، صاحبان رسانه ها ديگر واسطه نيستند، بلکه تمام و کمال قدرت را در دست دارند.
2- خصوصی سازی : واگذاري مالكيت رسانه ها به بخش خصوصي و ارائه تز خصوصي سازي در كشورهاي درحال توسعه به منظور فروش انحصاري اطلاعات توسط صاحبان شبكه هاي ارتباطي انحصاري و تغيير برخي مفاهيم اقتصادي مانند: تغيير معيارهاي رشد و توسعه- ثروت ملي به جاي درآمد ملي و موادری دیگر. 3- تجمیع انحصارات : ادغام هرچه بيشتر انحصارات تبليغاتي و افزايش سرمايه هاي كلان صاحبان ارتباط جمعي در دست كساني چون برلوسكوني در ايتاليا، بيل گيتس در مايكروسافت ، تد ترنر در سي.ان.ان و رابرت مرداك در استار تي.وي . ( البته این افراد هر کدامشان یک امپراطوری ارتباطی نوین را هدایت می کنند)
4- بازار پیام : جايگزيني خريد و فروش اطلاعات به جاي خريد و فروش سهام كارخانجات و شركت هاي چند مليتي، به دليل نياز مديريت ها در كشورهاي در حال توسعه به اطلاعات همیشه و هر آن به اطلاعات و اخبار جدید نیازمندند و بابت آن مبالغ هنگفتی می پردازند. 5- فضای بی انتهای اخبار : افزايش سرسام آور اطلاعات بشري حاصل از ماهواره هاي زمين شناسي، جاسوسي و پیشرفت فناوری.
ترافيك سنگين داده ها در بزرگراه هاي اطلاعاتي باعث می شود بسياري از اطلاعات حاصل از تكنولوژي هاي نوين ارتباطي دست نخورده باقي مي مانند. اگر روزي بشر، مشكل نداشتن اطلاعات را پيش رو داشت، حالا از مشكل عدم توانايي جهت استفاده از سيل بي امان اطلاعات رنج مي برد.
اثرات سياسي
1-تحولات سياسي : تحولات سیاسی ناشي از گسترش وسايل ارتباط جمعي با گسترش حيطه عمل رسانه هاي جمعي، امكان دخالت در جهت دهي رويدادهاي سياسي توسط صاحبان رسانه ها را بيشتر کرده است. برای مثال می‌توان به دو قطبی سازی مردم توسط رسانه ها در انتخابات های دهه های اخیر اشاره کرد.
2- تاریخ انقضاء :كاهش اقتدار چهره هاي سياسي و دولت ها، زايل شدن اسطوره مردان قدرتمند، به دليل اطلاع مردم از زواياي مختلف زندگي معمولي آن‌ها، انديشه هاي سياسي دولتمردان ، شكست ها و خلاصه عادي شدن رفتارهاي آنان توسط دوربين هاي خبري و وسايل ارتباط جمعي اشاره کرد. اگر روزي مردان سياسي در پشت اتاق هاي دربسته تصميمات سياسي را اخذ و يا دور از چشم مردم عادي زد و بند داشتند، اكنون به دليل افزايش آگاهي عمومي، دست آنها رو شده است و ديگر آن حالت اسطوره اي را ندارند. ديگر هاله اي از ایهام پيرامون شخصيت آنها نيست.
اثرات روانشناسی
1- تکروی بشر : تنهايي انسان در جهان اطلاعات و ادامه فردگرايي شديد به دليل امكاني كه تكنولوژي هاي نوين ارتباطي و اطلاعاتي در خصوص كار در خانه و یا دورکاری براي انسانها پديد مي آورند ديگر نيازي نيست كه فرد از خانه خارج شود و در محيط اجتماعي ضمن انجام كارهاي روزمره از ارتباطات چهره به چهره و اجتماعي استفاده كند و نيازهاي اجتماعي و قدر و منزلتي كه مازلو بدان اشاره كرده برآورده شود، در نتيجه افراد به دليل خصلت انساني و اجتماعي خود در دراز مدت و در صورت تداوم دائمي چنين شرايطي به تدريج دچار افسردگي هاي روحي و رواني شده ، احساس خلا و... مي‌كنند، كه نهايتاً اين امر، ممکن است برای سلامت روحي و جسمي افراد جامعه خطر ایجاد کند. تبعات این خطرات نه تنها فردي بلكه اجتماعي خواهد بود.
2- صنعتي شدن هنر: بيم آن مي رود كه خلاقيت هاي هنري انساني جايش را به طرح هاي پيچيده كامپيوتري بدهد. اكنون طرح هاي كامپيوتري با قابليت هاي بالا، جايگزين نقاشي سنتي مي شود كه فاقد احساسات صادقانه نقاشان سنتي است."ميلان كوندرا" در مقاله تحليلي "رمان و اروپا" مي نويسد: " اين ايده ها كه در كامپيوترها نوشته مي شوند كه تمامي انديشه اصيل و فردي را در هم كوبد و بدين ترتيب، رشد جوهر فرهنگ اروپايي عصر جديد را مانع شود.
3- سرگشتگي انسان به دليل حجم انبوه و تراكم اطلاعات: حجم بالای اطلاعات ممکن است توانایی انسان را برای یافتن حقیقت و تشخیص درستی یا نادرستی مطالب کاهش دهد. هنگامی که انسان نتواند درست را از غلط و حقیقت را از دروغ تشخیص دهد برا اتخاذ تصمیم هایش در زندگی و حتی ساخت دورنگاه سیاسی و اجتماعی خود دچار مشکل می‌شود.
نتیجه گیری:
پیشرفت فناوری، مانند پیشرفت در تمامی عرصه ها مفید و لازمه‌ی حیات انسانی است. بشر برای ساده زیستن ناگزیر از پیشرفت است. اما باید در نظر داشته باشیم که کرامت انسانی و نیاز او به ارتباط با دیگران نادیده گرفته نشود. مهم است که انسان به بهانه‌ی پیشرفت تکنولوژی اختیار زندگی خود را به صاحبان قدرت ندهد. او بدون تاثیرپذیری از تکنولوژی و رسانه ها، باید با بهره‌مندی از تفکر و اراده‌ی خویش برای سرنوشت خود تصمیم بگیرد و نسبت به جامعه‌ی انسانی بی تفاوت نباشد. چراکه بی تفاوتی انسان ها در نهایت موجب از بین رفتن پیوند انسانی در جوامع است.